SE KIM KHMER KROM

សមាសភាពមន្ត្រីសង្ឃរបស់និគម-ខេត្ត ១-ព្រះប្រធានមន្ត្រីសង្ឃ និគម ( អនុគណ ) -អនុប្រធានមន្ត្រីសង្ឃ និគម ( បាឡាតគណទី១ ) ។ -អនុប្រធានមន្ត្រីសង្ឃ និគម ( បាឡាតគណទី២ ) ។ ២- សមុហគណ ក្រឡាបញ្ជី -អគ្គលេខាធិការ -លេខាធិការ -អនុលេខាធិការ ៣-ព្រះវិន័យធរ ៤-៥ អង្គ ៤-សមណាធិការ ២-៣ អង្គ ឬ អធិការ ការិយាល័យ  ។ -នាយកការិយាល័យ និគម,គណៈ អចិន្ត្រៃយ៍សង្ឃ  ។ របៀបខេត្តគឺ ១- ព្រះប្រធានមន្ត្រីសង្ឃខេត្ត ( មេគណ ) - អនុប្រធានមន្ត្រីសង្ឃខេត្ត ( បាឡាតគណទី១ ) - អនុប្រធានមន្ត្រីសង្ឃខេត្ត ( បាឡាតគណទី២ ) ២-សមុហគណក្រឡាបញ្ជី -អគ្គលេខាធិការ -លេខាធិការ -អនុលេខាធិការ ៣- ព្រះវិន័យធរ ៤-៥ អង្គ ៤- សមណាធិការ ២-៣ អង្គ ឬ អធិការ ការិយាល័យ ។ -នាយកការិយាល័យ និគម. គណៈ អចិន្ត្រៃសង្ឃ ។

ជយោ !  ហិ ពុទ្ធស្ស សិរីមតោ អយំ មារស្ស ច បាបិមតោ ជរាជយោ !   ( ព្រះពុទ្ធមានសិរីទ្រង់ឈ្នះហើយ មារមានបាបចាញ់ព្រះអង្គហើយ.....) 

កញ្ចាញ់អើយលោតទំចុងស្វាយ ស្រុកយើងសប្បាយដោយសារខ្លួនឯង គ្មាននរណាគេមកតាក់មកតែង ជាជាងខ្លួនឯងជាម្ចាស់ស្រុកទេ ។ កៅ ឈឺន 

វិភត្តិអាខ្យាទាំង ៨ ពួកនុះ មានពាក្យប្រែផ្សេងៗ គ្នា ។ ពាក្យប្រែទាំងនេះ ហៅថា    កិរិយាអនុគ្រោះ ឯកវចនៈ និង ពហុវចនៈ ប្រែថាដូចគ្នាតែម៉្យាងដូចតទៅនេះ   ១. វត្តមានា មានកិរិយាអនុគ្រោះថា កំពុង-,កំពុងតែ-,ទើប-,ទើបនឹង-,ហើយ,នឹង-,រមែង- ,តែងតែ-,គង់-,គង់តែ- ឬប្រែទទេៗ គ្រាន់តែចេញស័ព្ទរបស់កិរិយាស័ព្ទប៉ុណ្ណោះក៏បាន ។ ២. បញ្ចមី    មានកិរិយាអនុគ្រោះថា ចូរ-,ចូរ-ចុះ,សូម-,សូមឱ្យ- ។ ៣. សត្តមី    មានកិរិយាអនុគ្រោះថា គួរ-,គួរតែ-,គប្បី-,ត្រូវ-  ។ ៤. បរោក្ខា    មានកិរិយាអនុគ្រោះថា -ហើយ ។ ៥. ហីយត្តនី    មានកិរិយាអនុគ្រោះថា -ហើយ បាន-ហើយ ,កុំ-ឡើយ ។ ៦. អជ្ជត្តនី    មានកិរិយាអនុគ្រោះថា -ហើយ,បាន-ហើយ  ៧. ភវស្សន្តិ    មានកិរិយាអនុគ្រោះថា  នឹង- ។ ៨. កាលាតិបត្តិ    មានកិរិយាអនុគ្រោះថា នឹង-ហើយ ,នឹងបាន-ហើយ ។

        វិធីរាប់ បកតិសំខ្យា ចែកជាបួនផ្នែកដូច្នេះ ផ្នែកទី ១ ចាប់រាប់ពីត្រឹម ១ ដល់ ១០ ឯក ១, ទ្វិ ២, តិ ៣ ,ចតុ ៤ , បញ្ច ៥ , ឆ ៦ , សត្ត ៧, អដ្ឋ ៨ , នវ ៩ , ទស ១០ ។ ផ្នែកទី  ២ ចាប់រាប់ពីត្រឹម ១១ ដល់ ៩៩ ១១ ឯកាទស , ឯករស ១២ ទ្វាទស , ពារស ១៣ តេរស ១៤ ចតុទ្ទស , ចុទ្ទស , ចោទ្ទស ១៥ បញ្ចទស , បណ្ណរស ១៦ សាឡស ១៧ សត្តរស ១៨ អដ្ឋារស ១៩ ឯកូនវីស , ឯកូនវីសតិ ,ឩនវីសតិ , ឩនវីស ២០ វីស ,វីសតិ ២១ ឯកវីស , ឯកវីសតិ , ទ្វាវីស , ទ្វាវីសតិ ២២ ពាវីស , ពាវីសតិ ២៣ តេវីស , តេវីសតិ ២៤ ចតុវីស , ចតុវីសតិ , ចតុព្វីស , ចតុព្វីសតិ ២៥ បញ្ចវីស ,បញ្ចវីសតិ ២៦ ឆព្វីស , ឆព្វីសតិ ២៧ សត្តវីស , សត្តវីសតិ ២៨ អដ្ឋវីស ,អដ្ឋវីសតិ , ឯកូនត្តឹស , ឯកូនត្តឹសតិ ២៩  ,ឩនត្តឹស , ឩនត្តឹសតិ ៣០ តឹស , តឹសតិ ៣១ ឯកត្តឹស , ឯកត្តឹសតិ ៣២ ទ្វាត្តឹស , ទ្វត្តឹសតិ , ពត្តឹស , ពត្តឹសតិ ៣៣ តេត្តឹស , តេត្តឹសតិ ៣៤ ចតុត្តឹស , ចតុត្តឹសតិ  ៣៥ បញ្ចត្តឹស , បញ្ចត្តឹសតិ ៣៦ ឆត្តឹស , ឆត្តឹសតិ ៣៧ សត្តត្តឹស , សត្តត្តឹសតិ ៣៨ អដ្ឋត្តឹស , អដ្ឋត្តឹសតិ ៣៩ ឯកូនឡីស , ឩនចត្តាឡីស , ឯកូនតាឡីស , ឩនតាឡីស  ៤០ ចត្តាឡីស , តាឡីស  ៤១ ឯកចត្តាឡីស , ឯក...

                         អារ្យធម៌ខ្មែរ ដើម្បីស្គាល់អារ្យធម៌ខ្មែរ ឱ្យបានច្បាស់លាស់ត្រូវស្គាល់សម័យ- អនុប្រភពនឹង-និយមនៃអារ្យធម៌ខ្មែរជាមុនសិន។                          សម័យនៃអារ្យធម៌ខ្មែរ ១.សម័យបុរេប្រវត្តិ ពី ០ គ.ស. ដល់ គ.ស.៦៨ ២.សម័យបុរេអង្គរ ពី គ.វ.ទី ១ ដល់ទី ៨ ៣.សម័យអង្គរគ.វ.ទី ១ ដល់ទី ៨ ៤.សម័យបច្ឆាអង្គរ ពីគ.វ.ទី ១៥ ដល់ទី ១៩ ៥.សម័យអាណានិគម និងឯករាជ្យ ពីគ.ស. ១៨៦៣ ដល់គ.ស. ១៩៧០ ។             ប្រភពនិងអនុប្រភពនៃអារ្យធម៌ខ្មែរ ១.ប្រភពមនខ្មែរ ២.អនុប្រភពឥណ្ឌា ៣.អនុប្រភពចិន ៤.អនុប្រភពបស្ចិមប្រទេស ។                           និយមនៃអារ្យធម៌ខ្មែរ ១.ខេមរនិយម ២.ពុទ្ធនិយម ៣.ព្រហ្មនិយម ៤.បរទេសនិយម ។  ដកស្រង់ពីសៀវភៅ ចលនាអារ្យធម៌ របស់លោក សុង ស៊ីវ ទំព័រ ៨១និង៨២ ។

ស័ព្ទសម្រាប់ តពាក្យ ឱ្យកើតជាសេចក្ដី ស្ដាប់បាន ហៅថា អាយតនិបាត ក្នុងភាសាបាលី សំដៅត្រង់ទីបំផុតនាមស័ព្ទ ដែលសម្រេចដោយ វិភត្តិ ស្រេច ក្នុងភាសាខ្មែរ គឺពាក្យប្រែរបស់ វិភត្តិ ។

  សម្បទានសាធនៈ សព្ទដែលបានទទួលនូវអំណាយ គឺសព្ទដែលប្រកបចតុត្ថីវិភត្តិ ជាសម្បទានក្នុងវិគ្គហៈ ស្ទុះចេញមកជាអញ្ញបទនៃសាធនៈ ហៅថា សម្បទានសាធនៈ ជាកត្តុរូបឧ្យប្រែថា ជាទី- ឧ. ធនមស្ស ភវតូ តិ> ចនភូតិ ជនោ ជន ជាទីចូរកើតនៃទ្រព្យ ជាកម្មរូបឧ្យប្រែថា ថាទីគឺ- ជាទីដែល- ឧ. សម្បទិយតេ តស្សា តិ > សម្បទាននោ បដិគ្គាហកោ បដិគ្គាហក ជាទីគឺទាយប្រគល់ឱ្យ នូវវត្ថុ ។

  ករណសាធនៈ អ្នកធ្វើសម្រេចនូវអំពើដោយសព្ទដែលប្រកបតតិយាវិភត្តិ ក្នុងវិគ្គហៈសព្ទនោះ ស្ទុះចេញមក ជាអញ្ញបទនៃសាធនៈ ហៅថា ករណសាធនៈ ជាកត្តុរូប ឱ្យប្រែថា ជាហេតុ-, ជាគ្រឿង-, សម្រាប់- ឧ. ពន្ធតិ តេនាតិ >ពន្ធនំ វត្ថុ (វត្ថុ) ជាគ្រឿងចង, សម្រាប់ចង , ជាកម្មរូបឱ្យប្រែថា ជាហេតុគឺ ឬ ជាហេតុដែល- ជាគ្រឿងគឺ- ជាគ្រឿងដែល- ឧ.  តេនា តិ> ពន្ធនំ វត្ថុ វត្ថុ ជាគ្រឿង ដែលជនចង់ (នៃសត្វ)។

វិបត្តប្បដិពាហាយ សព្វសម្បត្តិសិទ្ធិយា សព្វទុក្ខវិនាសាយ បរិត្តំ ព្រូថ មង្គលំ ។ វិបត្តប្បដិពាហាយ សព្វសម្បត្តិសិទ្ធិយា សព្វភយវិនាសាយ បរិត្តំ ព្រូថ មង្គលំ ។ វិបត្តប្បដិពាហាយ សព្វសម្បត្តិសិទ្ធិយា សព្វរោគវិនាសាយ បរិត្តំ ព្រូថ មង្គលំ ។ ប្រែថា សូមព្រះករុណាទាំងឡាយ ចម្រើននូវព្រះបរិត្តជាចយមង្គល ដើម្បីនឹកការពារបញ្ចៀសនូវវិបត្តិ គឺសេចក្ដីអន្តរាយទាំងពួង ដើម្បីនឹងឱ្យសម្រេចនូវសម្បត្តិគ្រប់យ៉ាង ដើម្បីនឹងញុំាង ទុក្ខ ភ័យ រោគ ទាំងអស់ឱ្យវិនាសបាត់ទៅ ។

  អបាទានសាធនៈ ស័ព្ទដែលប្រាប់ដែនឱ្យដឹងថា អ្វីមួយដែលបានឃ្លាតចេញចាកខ្លួនហើយ គឺសព្ទដែលប្រកបបញ្ចមីវិភត្តិជា  អបាទាន ក្នុងវិគ្គហៈ ស្ទុះចេញមកជាអញ្ញបទនៃសាធនៈ ហៅថា អបាទានសាធនៈ ប្រើបានតែកត្តុរូបម៉្យាងឧ្យប្រែថា ជាដែន- ឧ. បភា សរតិ តស្មា តិ >បភស្សរោ [ សរីរប្បទេ សោ ] ( សរីរប្បទេស) ជាដែនផ្សាយចេញនៃពន្លឺ ។

 អធិករណសាធនៈ សព្ទដែលប្រាប់ទី គឺសត្តមីវិភត្តិដែលប្រាប់ទីកន្លែងក្នុងវិគ្គហៈ ស្ទុះចេញមកជាអញ្ញបទនៃសាធនៈ ហៅថា អធិករណសាធនៈ ជាកត្តុរូបឱ្យប្រែថា ជាទី- ឧ. អាវសន្តិ ឯត្ថា តិ > អាវាសោ បទសោ ប្រទេស ជាទីអាស្រ័យ (នៃបព្វជិត), ជាកម្មរូបឱ្យយប្រែថា ជាទីគឺ- ជាទីដែល- ឧ. អាតបិយតេ ឯត្ថា តិ >អាតបនំ [ ឋានំ ]  ទី ជាទីដែលជនហាល (នូវវត្ថុមានសំពត់ជាដើម) ។

 សាធនៈដែលគ្រាន់តែប្រាប់អាការរបស់កិរិយាសព្ទ ដែលក្លាយមកជានាមសព្ទ គឺប្រាប់ឱ្យដឹងត្រឹមតែដំណើររបស់កិរិយាសព្ទប៉ុណ្ណោះ មិនមែនសម្ដែងដំណើរដែលជាកត្តា ឬជាកម្មណាឡើយ ហៅថា ភាវសាធនៈ ។ ភាវសាធនៈ នោះមានតែភាវរូបតែម៉្យាង ឱ្យប្រែថា កិរិយា-, សេចក្ដី-, ដំណើរ-, និសីទយតេ តិ>និសជ្ជា កិរិយាអង្គុយ ,ឧ.  ញាយតេ តិ >ញាណំ សេចក្ដីដឹង, គមយតេ តិ> គមនំ ដំណើរទៅ, លព្ភតេ តិ >លភនំ គឺ គេ បាន ។

 កម្មសាធនៈ ស័ព្ទប្រាប់អំពើដែលប្រកប ទុតិយាវិភត្តិ ឬ ប្រកប បឋមាវិភត្តិ ជាបទប្រធាន ជា កម្មវាចកៈ ក្នុង វិគ្គហៈ ស្ទុះចេញមកជា អញ្ញបទ នៃសាធនៈ ហៅថា កម្មសាធនៈ បើជា កត្តុរូប ឱ្យប្រែថា" ជាទី- "។ ឧ.   បិយេតិ តន្តិ > បិយោ [ បុត្តោ ] "(កូន) ជាទីស្រលាញ់ (នៃបិតា ) ជាកម្មរូបឱ្យប្រែថា "គឺ "ឬ ដែល ឧ.ទិយ្យតេ តិ > ទានំ [ វត្ថុ ]ឬ ទាតព្វំ ន្តិ > ទានំ [ វត្ថុ ]  ( វត្ថុ )គឺជនឱ្យ " ឬ " (វត្ថុ) ដែលជនគប្បីឱ្យ"។

សយកត្តា ឬ ហេតុកត្តា ជាបទប្រធានក្នុងវិគ្គហៈស្ទុះចេញមកជា អញ្ញបទ, កិរិយារបស់ប្រធាននោះ ក៏សម្រេចរូបមកជាសាធនៈ នៅជាកត្តាតាមលំនាំដើម, រូបដែលសម្រេចនោះឯង ហៅថា កត្តុសាធនៈ ឱ្យប្រែថា " អ្នក " បើចុះក្នុងតស្សីលឱ្យប្រែថា " អ្នក-ដោយប្រក្រតី,អ្នក-តាមប្រក្រតី " ឬ មិនបាច់ប្រែថា " អ្នក " ក៏បាន តាមគួរដល់ដំណើរសេចក្ដី ។  ឧ. កុម្ភំ ករោតី តិ > កុម្ភការោ [ ជនោ ] "(ជន) អ្នកធ្វើនូវឆ្នាំង "ក.ក, កម្មំ ការាបេតី តិ > កម្មការាបកោ [ ជនោ ] " (ជន) អ្នកញុំាងអ្នកដទៃ ឱ្យធ្វើនូវអំពើ " ក.ក, ។

សាធនៈដែលមានរូបវិគ្គហៈ ប្រកប តុំ  បច្ច័យជាមួយនឹងធាតុ ប្រើជាបទប្រធានប្រាប់ អាការរបស់កិរិយាស័ព្ទមានសីលស័ព្ទដែលប្រែថា " ប្រក្រតី " ប្រកបបឋមាវិភត្តិឯកវចនៈ ជាបទវិសេសនៈ ហើយឆដ្ឋីវិភត្តិស្ទុះ ចេញមកជា អញ្ញបទ មានអាការដូចឆដ្ឋីពហុព្វីសមាស ហៅថា សមាសរូបតស្សីលសាធនៈ ឱ្យប្រែថា " អ្នកមាន-ប្រក្រតី " ឬ " មាន-ជាប្រក្រតី " ឧ. បាបំ កាតុំ សីលំ យស្ស សោ > បាបការី [ ជនោ ] " (ជន) អ្នកមានកិរិយាធ្វើនូវបាបជាប្រក្រតី " ។

ច ផង,ក្ដី,ក៏,មួយវិញទៀត,មែនពិត,មួយ,...។ វា ឬ,ខ្លះ,ក្ដី,ក៏ដោយ,ក៏បាន,ពុំនោះសោត,...។ ហិ ក៏,ពិត,មែន,មែនពិត,ព្រោះ,ពីព្រោះ,ដ្បិត,....។ តុ  ក៏,ឯ,ចំណែកខាង,ម៉្យាងវិញទៀត ។ បន ក៏,ឯ,ចំណែកខាង,ប៉ុន្ដែ,ប៉ុន្ដែថា,...។ ឯ ចំណែកខាង,ប៉ុន្ដែ,ប៉ុន្តែថា,....។ អបិ,បិ ដែរ,ខ្លះ,ក៏បាន,ក៏មាន,ក៏ដោយ,ថ្វីបើ,ក្រែង,ជួនជា,..។ អបិធ មួយវិញទៀត,អើក៏,ពុំនោះសោត,...។ អថវា មួយវិញទៀត, ម៉្យាងវិញទៀត ។

អញ្ញទត្ថុ ដោយពិត,ប្រាកដ,...។ អថោ មួយទៀត,....។ អហោ ឱ,ក្រៃពេក,...។ អារា ឆ្ងាយ,ពីចម្ងាយ,....។ អាវិ ច្បាស់,ប្រាកដ,.... ។ ឥតិ ដូច្នេះ,ព្រោះហេតុដូច្នោះ,....។ ឧច្ចំ ខ្ពស់,....។ កិញ្ចាបិ ក៏ពិតមែនហើយ,ប្រាកដមែនហើយ,សូម្បីបន្ដិចបន្ដួច,......។ ក្វចិ ខ្លះ,....។ នានា ផ្សេងៗ,ទីទៃៗ,...។ នីចំ ទាប ។ នូន ដោយពិត,ពិត,ប្រាកដ,មែន,....។ បច្អា ខាងក្រោយ,...... ។ បដ្ឋាយ    ចាប់ផ្ដើម,តាំងពី,ពីតូច,....។ បភូតិ ចាប់ផ្ដើម,តាំងពី,....។ បុន ទៀត,វិញ ។ អទ្ធា ដោយពិត,ប្រាកដ,....។ អវស្សំ ដោយពិត,មែន,....។ បុនប្បុនំ រឿយៗ,ញឹកញយ,....។ ភិយ្យោ ក្រៃលែង ។ ភិយ្យោ សោ,ក្រៃលែង,.....។ មិច្ឆា ខុស ។ មុធា ទទេ.....។ មុសា កុហស,មិនពិត ។ សកឹ  មួយគ្រា,ម្ដង,....។ សណិកំ  សន្សឹមៗ,តិចៗ,សំរៀមៗ,ថ្នមៗ,លបៗ,ញើបៗ ,...។ សតក្ខត្តុំ មួយរយដង,មួយរយលើក ។ សន្ធឹ  មួយអន្លើ,ជាមួយ ។ សយំ  ខ្លួនឯង,ឯង,......។ សហ មួយអន្លើ,ជាមួយ ។ សាមំ ខ្លួនឯង,ឯង ។

ន  មិន, មិនមែន,ពុំ,ឥត,ខាន នោ មិន, មិនមែន,ពុំ,ឥត,ខាន ។ មា កុំ ។ វ ពិត, មែន,មែន,តែប៉ុណ្ណោះ,គ្រាន់តែ,គ្រាន់តែភ្លាមក៏,..។ ឯវ មែន, មែនពិត ។ វិនា , វៀរលែង, វៀរតែ, លើកលែងតែ,.....។ អលំ កុំ, កុំឡើយ, ណ្ហើយ, ល្មមហើយ ។

អថ គ្រានោះ,លំដាប់នោះ ។ បាតោ ព្រឹក,អំពីព្រឹក ។ ទិវា ថ្ងៃ,ក្នុងវេលាថ្ងៃ ។ សាយំ ក្នុងវេលាល្ងាច ។ សុវេ  ស្អែក,ក្នុងថ្ងៃស្អែក ។ ហិយ្យោ ឬ ហីយោ មិ្សល,ពីមិ្សលមិញ ។ ស្វេ  ស្អែក,ក្នុងថ្ងៃស្អែក  ។ បរសុវេ ខានស្អែក, ក្នុងថ្ងៃខានស្អែក  ។ សម្បតិ អម្បាញ់មិញ,........។ អាយតឹ តទៅ, ក្នុងខាងមុខ  ។

ឥង្ឃ- ដូចជាតឿន,ហ៏,ហ៏ចុះ,ចុះ,.....។ តគ្ឃ ហ៏,ហ៏ចុះ,ចុះ,......។ ហន្ទ ហ៏,បើដូច្នោះ,.......។ តេនហិ ហ៏,បើដូច្នោះ,......។

អាម,អាមន្តា ទាំងពីរស័ព្ទ ប្រែដូចគ្នាថា " អើ ,......។

ព្យញ្ជនាគមសន្ធិ តដោយចុះព្យព្ជានៈថែមពា្យញ្ជនៈ ដែលចុះថែមនោះហៅថា " អាគម " មាន ១០តួ គឺៈ   យ, វ, ម, ទ, ន, ត, រ, ឡ, ហ, គ,  មាន ១០ តួនេះ លុះតែមានស្រះនៅខាងចុងទើបចុះបាន ។

វិយ បីដូច,ដូច,ដូចជា,ហាក់ដូច,ហាក់ដូចជា,ប្រហែល,ប្រហែលដូចជា,។ ឥវ ប្រដូច,ដូចជា,ដូច ។ យថា យ៉ាងណា,យ៉ាងណាម៉ិញ,ដូចជា ។ សេយ្យថា យ៉ាងណា,យ៉ាងណាម៉ិញ, ឯវំ យ៉ាងនេះ,យ៉ាងនោះ,ដូច្នោះ,.....។ ដូចម្ដេចមិញ,ដូចជា ។ តថា  យ៉ាងនោះ,ដូច្នោះ ។ ឯវំ យ៉ាងនេះ,យ៉ាងនោះ,ដូច្នោះ ។ 

និបាតពួកនេះមាន ១២ ស័ព្ទ គឺៈ   យគ្យេ សូមព្រះតេជៈ,សូមព្រះរាជតេជៈតម្កល់លើត្បូង,សូមទ្រង់មេត្តាប្រោស,សូមទានមេត្តាប្រោស ។ ភន្តេ  បពិត្រព្រះអង្គ-,ព្រះករុណា-,លោកដ៏ចម្រើន ។ ភទន្តេ បពិត្រព្រះអង្គដ៏ចម្រើន ។ ភណេ នែនាយ,- ចៅ,- ប្រស្តែង,-វឺ,-វ៉ឺយ,ទានប្រោស ។ អម្ភោ នៃអ្នកដ៏ចម្រើនទាំងឡាយ,-អស់លោក,-អស់អ្នកទាំងឡាយ ។ អាវុសោ ម្នាលលោក,អ្នកមានអាយុ ។ រេ,អរេ,ហរេ, វី,វ៉ឺយ,អាខូច,មេខូច,អាចង្រៃ,ហឺយអានេះ,ហឺមេនេះ,......។ ហេ,អហេ អស់លោក,អ្នកទាំងឡាយ,ហឺយ,វ៉ឺយ ។ ជេ នែហង,នែមេ ។

អថ គ្រានោះ , លំដាប់នោះ ។ បាតោ ព្រឹក, អំពីព្រឹក ។ ទិវា ថ្ងៃ, ក្នុងវេលាថ្ងៃ ។ សាយំ ក្នុងវេលាល្ងាច ។ សុវេ ស្អែក, ក្នុងថ្ងៃស្អែក ។ ហិយ្យោ ឬ ហីយោ ម្សិល, ពីម្សិលមិញ ។ ស្វេ ស្អែក, ក្នុងថ្ងៃស្អែក ។ បរសុវេ ខានស្អែក, ក្នុងថ្ងៃខានស្អែក ។ សម្បតិ អម្បាញ់មិញ,......។ អាយតឹ តទៅ, ក្នុងខាង មុខ ។

កីវ  ប៉ុន្មាន, ប៉ុនណា  ។ យាវ  ដរាបណា, ត្រឹមណា  ។ តាវ  ដរាបនោះ , ត្រឹមនោះ ។ តាវតា មានប្រមាណប៉ុណ្ណោះ ។ កិត្តាវតា មានប្រមាណ, ប៉ុន្មាន ។ សមន្តា ជុំវិញ ។

ឧទ្ធំ ខាងលើ ។ ឧបរិ ខាងលើ ។ អន្តរា ចន្លោះ,រវាង ។ អន្តោ ខាងក្នុង។  តិរោ ខាងក្រៅ។ ពហិ ,ពហិទ្ធា ខាងក្រៅ។   ពាហិរំ ,ពាហិរា ខាងក្រៅ ។ អធោ  ខាងក្រោម ។ ហេដ្ឋា ខាងក្រោម, ខាងក្រោយ ។ ឱរំ ត្រើយអាយ, ខាងអាយ ។  បារំ ត្រើយនាយ,ខាងនាយ ។  ហុរំ លោកដទៃ,លោកខាងមុខ ។  សម្មុខា ចំពោះមុខ,នៅមុខ ។  បរម្មុខា កំបាំងមុខ,កំបាំងពីមុខ ។   រហោ ស្ងាត់, ទីស្ងាត់   ។

កិរ, ខលុ, សុទំ, ឮថា, បានឮថា, មានសេចក្ដីដំណាលថា ។

នុ  ហ៏,  ហ៏ៈ, ហ្ន៏ៈ,...។  សុ ហ៏, ហ្ន៏ៈ,....។ វេ  ហឹយ, ហ៏ៈ,....។  វោ ហ្ន៏ៈ, យី,យីអើ,....។   សេ ហ្ន៎,......។ ខោ ឯង,.....។ វត ឱ, ឱហ្ន៎, អើហ្ន៎, យី,យីអើ,....។  ហវេ ហឺយ, យឺ, យើ, ហ៏ៈ, ហ្ន៏ៈ ។

បុព្វបុរសខ្មែរបានចង់ក្រងជាពាក្យចាស់ សម្រាប់សម្គាល់ផ្នត់គំនិតជាតិទាំងបីនេះគឺ:     _មន យកមេឃទ្រាប់អង្គុយ     _ ចាម ខ្វះមួយចំអាមដល់មេឃ     _ខ្មែរ កប់ពពកជ្រកអាចម៍ជន្លេន តាមពាក្យចាស់ទាំង ៣ខាងលើនេះ យើងសង្កេតឃើញថាខ្មែរយើងអួតត្រឹមតែកប់ពពក គឺពុំទាន់ដល់មេឃទេ ហើយឆាប់វិលមកកាន់សភាពដើមរបស់ខ្លួនវិញ មានន័យថាអួតហើយច្រើនភ្ងាក់ខ្លួន ។ ខ្មែរនិយាយជាមួយខ្មែរមិនដឹងថា ខ្មែរចូលចិត្តអួតទេ ព្រោះផ្នត់គំនិតអួតប្រហែលគ្នា បើខ្មែរនិយាយជាមួយចាមដែលអួតខ្លាំងជាង ទើបខ្មែរចាប់អារម្មណ៍ថា ចាមចូលចិត្តអួត យ៉ាងណាមិញ ចាមនិយាយជាមួយចាមផ្នត់គំនិតស្របគ្នា ពុំដឹងថាខ្លួនជាជនជាតិអួតទេ ប៉ុន្ដែបើចាមទៅនិយាយជាមួយមន ទើបចាមដឹងថាមនជាជនជាតិអួតខ្លាំង ។    _មន អួតខ្លាំងជាងគេរហូតបាត់បង់អស់ទឹកដី ។   _ចាម អួតខ្លាំងគួរសមដែរ ក៏ត្រូវបាត់បង់អស់ទឹកដី ។   _ខ្មែរ អួតល្មមទើបនៅសល់ទឹកដីខ្លះ ប៉ុន្ដែយើងក៏ពុំមានសុទិដ្ឋិនិយមដែរថា ទឹកដីពិតជានៅគង់វង្សរហូតដែរ ។ ព្រោះសព្វថ្ងៃនេះស្រុកខ្មែរកំពុងធ្វើដំណើរទៅរកភាពអន្ដរាយ ។ ហេតុអ្វីបានជាជនជាតិទាំង ៣ នេះបាត់បង់ទឹកដី ឬបាត់បង់ខ្លះនៅខ្លះ ?  ព្រោះជាជនជាតិអួតអាងនឹងធនធានធម្មជ...

ន.កិរិយារស់នៅ,ធម្មជាតិជាគ្រឿងរស់នៅនៃសត្វ ធម្មជាតិជាទីប្រព្រឹត្តទៅនៃសម្បយុត្ត (ជីវិត) ។ សេចក្ដីឧបមារបស់ជីវិតមាន៧ប្រការគឺ ១. ជីវិតដូចដំណក់ទឹកសន្សើម ទឹកសន្សើមកាលត្រូវពន្លឺព្រះអាទិត្យក៏នឹងហួតហែងមិន អាចតាំងនៅយូរបាន ជីវិតកាលបើកើតឡើងហើយ ក៏មានចាស់ ជរា ព្យាធិ មរណៈ រង់ចាំដុតបំផ្លាញរំលាយរូបរាងឱ្យវិនាសទៅគ្រប់ខណៈមិនបានដល់ ១០០ឆ្នាំផង ។ ២ .ជីវិតដូចក្រពេញទឹក ដំណក់ទឹកភ្លៀងដែលធ្លាក់ចុះមកប៉ះផែនដីក៏រលាយខ្លួនភ្លាម ជីវិតក៏តាំងនៅមិនបានយូរ ដូចជាដំណក់ទឹកដូច្នោះដែរ ។ ៣. ជីវិតដូចកំណាត់ឈើដែលគូសក្នុងទឹក មួយភ្លែតក៏ជិតដូចដើមវិញ មនុស្សនៅមានជីវិតក៏ដូចគ្នា បើនៅមានបច្ច័យទំនុកបំរុងក៏តាំងនៅបាន ។ ៤. ជីវិតដូចទឹកជ្រោះហូរធ្លាក់ពីភ្នំ ទឹកជ្រោះ ទឹកស្ទឹងរមែងនាំវត្ថុដែលនាំទៅបាន មិនមានឈប់ ថ្ងៃនិងយប់កន្លងទៅ ជីវិតក៏កន្លងទៅតាមដូច្នោះដែរ ។ ៥. ជីវិតដូចពពុះទឹកមាត់ ធម្មតាបុរសដែលមានកម្លាំង ស្ដោះទឹកមាត់ពីចុងអណ្ដាតបាន យ៉ាងងាយ ជីវិតរលត់ទៅវិញបានយ៉ាងងាយដូច្នោះដែរ ។ ៦ .ជីវិតដូចបន្ទះសាច់នៅលើភ្លើង បន្ទះសាច់ដាក់ក្នុងខ្ទះនៅលើភ្លើង ត្រូវភ្លើងកម្ដៅឆេះយ៉ាងណា ជីវិតត្រូវភ្លើងកិលេសនិងភ្លើងទុក្ខដុតបំផ្លាញយ៉ាងសាហាវមិនអាចធន់នៅបាន ក៏ដូច្នោះដែរ ។ ៧. ជីវិ...

ឯភាសាដែលនៅលាយឡំក្នុងភាសាខ្មែរមាន -ភាសាសំស្ក្រឹត ហូរចូលមកក្នុងភាសាខ្មែរ តាមរយៈព្រាហ្មណ៍សាសនា ពុទ្ធសាសនាមហាយាននិងពុទ្ធសាសនាហីនយាន  "ប្រើ ភាសាសំស្ក្រឹត "។  -ភាសាបាលី ហូរចូលមកក្នុងភាសាខ្មែរ តាមរយៈពុទ្ធសាសនា "ប្រើ ភាសាបាលី "។ -ភាសាបារាំងហូរចូលមកក្នុងភាសាខ្មែរ តាមរយៈអាណាព្យាបាលបារាំងនិងតាមរយៈ ខេមរយានកម្ម។

វិវត្តន៍នៃភាសាខ្មែរមាន៣លើកធំៗគឺ  -ភាសាខ្មែរបុរាណ(តាំងពីកំនកំណើតមកដល់សតវត្សរ៍ទី១៤) -ភាសាខ្មែរកណ្ដាល(សតវត្សរ៍ទី១៥ ដល់សតវត្សរ៍ទី១៩) -ភាសាខ្មែរបច្ចុប្បន្ន(សតវត្សរ៍ទី១៩រៀងមក)។ នៅសម័យអាណាព្យាបាលបារាំង ភាសាខ្មែរបានថយល្បឿននៃវិវត្តន៍របស់ខ្លួន ហើយរត់ទៅសម្ងំក្នុងវត្តអារាមដែលមានព្រះសង្ឃជួយថែរក្សាទុកឱ្យ។ ពេលនោះ គេបង្ខំឱ្យរៀនភាសាបារាំងជាយាន ជាផ្លូវការដែលជាហេតុនាំឱ្យខូចប្រយោជន៍ភាសាជាតិ។

ក្នុង ភាវតទ្ធិត មានបច្ច័យ៦ គឺ ណ្យ ត្ត ត្តន តា ណ កណ ។

ក្នុង តទស្សត្ថិតទ្ធិត មានបច្ច័យ ៩ គឺ វី ស សី ឥក ឦ រ វន្តុ មន្តុ ណ ។

                    ធម៌របស់ចោរមាន៥ ១. អាទានាធិប្បាយា ចូលចិត្តតែក្នុងការលួចទ្រព្យរបស់អ្នកដទៃ ។ ២. តហណូបវិចារា ត្រិរិះការលួចទ្រព្យរបស់អ្នកដទៃ ។ ៣. សត្ថាធិដ្ឋានា តាំងចិត្តស្វែងរកគ្រឿងសាស្ដ្រាវុធ ។ ៤. អន្ធការាតិនិវេសា ពេញចិត្តក្នុងទីងងឹត ។ ៥. អទស្សនបរិយោសនា មិនចង់ឱ្យគេឃើញជាទីបំផុត ។

កិ.មានសេចក្ដីប្រកាន់ជឿទុកចិត្ត, មានចិត្តរីករាយ ។                     អ្នកជ្រះថ្លាមាន៤ជំពូកគឺ ១. រូបប្បមាណិកា ឃើញរូបហើយកើតសេចក្ដីជ្រះថ្លា ។ ២. ឃោសប្បមាណិកា បានឮសំឡេងហើយកើតសេចក្ដីជ្រះថ្លា ។ ៣. លូខប្បមាណិកា  ឃើញគ្រឿងសៅហ្មងហើយកើតសេចក្ដីជ្រះថ្លា ។ ៤. ធម្មប្បមាណិកា យកព្រះធម៌ជាគោលដៅជ្រះថ្លា ។

អព្យយបច្ច័យ មាន២២គឺ តោ ត្រ ត្ថ ហ ធ ធិ ហឹ ហំ ហិញ្ចនំ វ ទា ទានិ រហិ ធុនា ទាជនំ ជ្ជ ជ្ជុ តវេ តុំ ត្វា ត្វាន ត្វន ។ បច្ច័យទាំង ២២នេះ ចែកចេញជា ៤ពួក តាមដំណើរដែលប្រើគឺ មាន ១តួ គឺ តោ មួយនេះទុកជាពួកមួយ ។ ត្រ ត្ថ ហ ធ ធិ ហឹ ហំ ហិញ្ចនំ វ ៩នេះជាពួកមួយ ។ ទា ទានិ រហិ ធុនា ទាជនំ ជ្ជ ជ្ជុ ៧នេះជាពួកមួយ តវេ តុំ ត្វា ត្វាន ត្វន ៥នេះជាពួកមួយ ។

កាលដែលមិនប្រាប់ដំណើរថា ជាបច្ចុប្បន្ន ឬ អតីត ឬក៏ អនាគត ហៅថា អនុត្តកាល ចែកចេញជា ៤ យ៉ាងគឺៈ ១. អាណត្តិ  ប្រាប់សេចក្ដីបង្គាប់ ។ ២. អាសិដ្ឋ ប្រាប់សេចក្ដីប្រាថ្នា, សេចក្ដីប៉ុនប៉ង ឬសេចក្ដីអង្វរ ។ ៣. អនុមតិ  ប្រាប់សេចក្ដីយល់ឃើញ ។ ៤. បរិកប្ប ប្រាប់សេចក្ដីកំណត់ ឬ សេចក្ដីជញ្ជឹង ឬសេចក្ដីត្រិះរិះ ។

ដែលអាចនឹងយល់ វាចកៈ ទាំង៥យ៉ាងនោះបាន ព្រោះអាស្រ័យគ្រឿងចំណាំ គឺ បច្ច័យ ។ បច្ច័យនោះ មាន ២៥ យ៉ាងគឺ អ, ឥ ,ឦ, ឯ ,យ ,ណុ ,ណា ,ឧណា, នា ,ប្ប ,ណ្ហា ,ឱ ,យិរ ,ណេ ,ណយ ,ណាបេ ,ណាបយ ,ខ ,ឆ ,ស ,អាយ, ឦយ ,អល ,អារ, អាល ។

                          កិតកៈ សព្ទ័ដែលផ្សំចូលនឹងបច្ច័យ ធ្វើកិរិយាសព្ទឱ្យក្លាយជានាមស័ព្ទ ឬ នៅជាកិរិយាស័ព្ទ ដូចដើម ហៅថា កិតកៈ ។ កិតកៈ នោះមាន ២ យ៉ាង គឺៈ កិតកៈ ដែលជានាមស័ព្ទ ហៅថា នាមកិតកៈ ឬ កិតនាម , ដែលជាកិរិយាសព្ទ ហៅថា កិរិយាកិតកៈ ឬ កិតកិរិយា ។                           នាមកិតកៈ កិតកៈដែលជានាមនាមក្ដី ជាគុណនាមក្ដី ហៅថា នាមកិតកៈ ។                            សាធនៈ ស័ព្ទដែលសម្រេចមកអំពី រូបវិគ្គហៈ របស់កិតកៈហៅថា សាធនៈ ។